شکل دوگانه ی کار در جامعه ی سرمایه داری و مبارزه بر سر معنا

شکل دوگانه ی کار در جامعه ی سرمایه داری و مبارزه بر سر معنا

دیوید مک­نلی

تفسیری بر نظریه پوستون

 

برآمد دوباره­ی اعتراض­ها و مقاومت های ضد سرمایه داری  فرصت مناسبی را برای  مراجعه ی مجدد به مارکسیسم انتقادی و گسترش آن فراهم آورده است.(1

ما به طور ثابت، در دوران عقب­نشینی با تجزیه و تلاشیجنبش­های طبقه کارگر  و چپ  سوسیالیستی و با اعلام«مرگ مارکسیسم» و منسوخ شدن میراث آن روبه ­رو بوده ایم،  در عوض در لحظه­های رادیکالیزه شدن جنبش،بازیابی جنبه­های انقلابی اما فراموش شده ی  افکارمارکس را مشاهده می­کنیم. تنها کافی است احیای هسته­ی دیالکتیکی مارکسیسم توسط  افرادی نظیر لوکاچ،کرش و گرامشی بعداز انقلاب اکتبر یا به نوزایی مارکسیستی در اواخر  دهه­ی 1960  و اوایل 1970 را درنظر آوریم.  درنتیجه هرنوع اعلام آمادگی برای تفسیرمجدد وجدی تئوری انتقادی مارکس،ازاهمیت شایانی  برخوردار است. ما فقط نقاط قوت و ضعف یک پارادایم(سرمشق) نظری درخشان را مورد بحث قرار نمی­دهیم،بلکه هم­چنین با موضوع چشم­اندازها برای «نبرد نهایی» نیز درگیر  و  روبه­رو­ هستیم.

کتاب موشه پوستون «زمان کار و سلطه اجتماعی» (2) ازاین شایستگی برخوردار است  که در این راستا موردمطالعه و بحث قرار گیرد. او یکی از جامع­ترین و جالب­ترین بازخوانی­ها  را از افکار مارکس در چند سال گذشته ارائه کرده است.

 کتاب او کمک می­کند که بسیاری ازآشفتگی­ها و اغتشاش­های فکری­ حل شود. در عین حال می­خواهم بگویم که بحث را در حوزه­هایی که مستقیماً به تحول سوسیالیستی ضد سرمایه­داری ربط می­یابد نیزمغشوش می­کند. من بحث خود را بر کمبودهای بحث او بویژه در پیوند با دیالکتیک کار، میانجی­گری  اجتماعی ، معنا و مبارزه طبقاتی متمرکز خواهم کرد­. اما قبل ازشروع این کار، می­خواهم  دستاوردهای اثر پوستون رابیان کنم.

دستاوردهای انتقادی

بازخوانی مارکس توسط پوستون خدمت ارزنده­ای است به بررسی آشفتگی­های  نظری، که  مارکسیسم­ عامیانه از آن رنج می­برد. و با وجود آن­که، این نکته­ها  قبلاً نیز توسطافراد دیگری  بیان شده، اما این امر از اهمیت کتاب پوستون فرو نمی­کاهد، چرا که او این نکته­ها را به  شیوه ­ای منسجم  گردآوری نموده و بیان کرده است.  در این جامن به شش نکته انتقادی مشخص می­پردازم که حائزاهمیت است.

اول این­که پوستون به شیوه­ای موثر، نظراتی را مورد نقدقرار می­دهد که  در آن سرمایه­داری با مالکیت خصوصی بر وسایل تولید و تقسیم نعمات مادی توسط بازار تعریف می­شود. نظراتی که پروژه سوسیالیستی را درگرو رهاسازی شیوه تولید صنعتی مدرن از«زنجیرهای»  آن می­دانند. به عکس آن­ها، پوستون استدلال می­کند که خود این روابط،  ساختارها و منطق موجود  در تولید مدرن  است که سرمایه­دارانه است.

دوم این­که او اصرار می­کند که مفهوم ارزش نزد مارکس مقوله­ای است که با روند تولیدی  پیوند دارد و صرفاًمعطوف به بازار نیست. (3) در ضمن او می­گوید که روابط مبتنی بر  ارزش، اشکال جدیدی از تجربه را برای همه­ی اعضای جامعه سرمایه­داری فراهم ­آورده  است. این تجربه به ویژه مسئله زمان را هم در بر می­گیرد.

سوم این­که او، بیگانگی و شئی­وارگی را هم­چون مقوله­های اصلی تئوری دوران کمال  مارکس مطرح کرده و نتیجه می­گیرد که رفتن به فراسوی سرمایه­داری  اساساً با لغوکار  بیگانه شده هم­راه است.

چهارم بر اساس داده­های بالا، او می­گوید که انتقالصرف مالکیت ابزار تولید از یک طبقه  مالکان خصوصی بهدولت، به معنای غلبه بر سرمایه­داری نیست  و فقط تغییری در شکل  به شمار می­رود. (4)

پنجم پوستون می­گوید که تنها آن جامعه­ای که براساس اشکال اساساً متفاوت میانجی­گری  اجتماعی یعنی روابط بین کارگران، ابزار تولید و محیط طبیعی ومحصولات کار بنیاد گذارده  شود، می­تواند ادعا کند که ازسرمایه­داری گسست کرده است.

و ششم این­که او پاسخی درخور، شایسته و انتقادی به«چرخش بدبینانه» نظریه انتقادی مکتب  فرانکفورت می­دهد، به ویژه به کارهای ماکس هورکهایمر و تئودور آدورنوو  نهایتاً تلاش لیبرالی یورگن هابرماس و تغییراتی که ازطریق کنش ارتباطی در این نظریه داده شده است.

پرتو افکندن بر این مسائل مهم و حیاتی یک دست­آوردبزرگ است.  پوستون با یک سلسله مطالعات موثر ازنوشته­های مارکس و در مسیر پیش­روی آن استدلال­هایی ارائه می­کند که در خور توجه است.  با گفتن اینحرف قصدم متوجه ساختن ذهن به کمبود های جدی درتفسیر پوستون از مارکس است، کمبودهایی که به طوراساسی قدرت انتقادی متن او را تخریب می­کنند.

 من روی چهار مسئله مهم و مرتبط به هم متمرکز می­شوم.

 اول مدعای پوستون مبنی بر  توصیف سرمایه­داری به مثابه یک نظام «کار مبتنی بر خود­میانجی­گری»؛

 دوم خطای او دردرک خصلت دوگانه کار در جامعه سرمایه­داری؛ 

 سوم دوگانگی موجود در بررسی او از کار و معنا؛ و نهایتاً ناتوانایی او در استنتاج جنبش  سوسیالیستی با ابزار نقد درون­ماندگار از سرمایه­داری و مقولات نظری آن.

کار خود میانجی­گر

پوستون به درستی می­گوید که تئوری مارکس بر تحلیلی انتقادی از شکل میانجی­گری  اجتماعی ویژه­ی سرمایه­داری بنا ­شده است. با این وجود او مرتباً به سرمایه­داری بمثابه­ی  یک نظام کار«خود میانجی­گر» ارجاع می­دهد، نظامی که کار در آن «خود را وساطت می­کند«. (5)

این توصیف نه تنها در مغایرت با مقوله­های دیالکتیکی است که او از آن استفاده می­کند بلکه  هم­چنین بارانتقادی مقوله­های اصلی مارکس را از بین برده و امرسوسیالیسم را  از فعالیت  عملی سرکوب­شدگان درون جامعه سرمایه­داری جدا می­کند.

 برای روشن شدن مسئله اجازه دهید تا به طور کوتاه، به مفهوم میانجی­گری نزدهگل و  مارکس بپردازیم:

پرسش مربوط به میانجی­گری نزدهگل در قلب صورت مسئله شناخت (زندگی اخلاقی) قرار دارد چرا که آگاهی در فرد منزوی نمی­تواند به شناخت خویش نایل آید. 

خود یقینی بی واسطه­ای که در بیش­ترموارد افراد از آن برخوردارند در  سطح ابتدایی  خودآگاهی قرار دارد و نهایتاً شناختی جزمی است که تاب سخت­گیری شناخت­شناسانه  را  ندارد. خودشناسی واقعی حاوی این امر است که خودآگاهی  فردی از یقین بیواسطه  (و پر از کاستی) گسسته و در جستجوی حقیقت بمثابه­ی یک «خود میانجی­گری» باشد،  این خودمیانجی­گری در– و– از– راه روابط اجتماعی او با دیگران تکوین می­یابد.  خودفهمیِ ناشی از این دیالکتیکِ خود و دیگران،از خودیقینی بی واسطه به درون یک سلسله تقابل­های خارجی و بیرونی بین یک آگاهی خودبسنده (وجود بیواسطه و بی­میانجی­)  در وساطت با (افراد دیگر، نهادهایاجتماعی، دولت و نظایر آن) قرار می­گیرد. این تقابل­های بیرونی مانند چیزی ایستاده بر فراز و در برابر فرد ظاهرمی­شوند که شکل محدودیت،  ممانعت و تعین­ خارجی از اورا به خود می­گیرند. تنها زمانی خودآگاهی منزوی از تعین

بی واسطه­اش رها می­شود که  به یک سیر و سیاحت دشوار در عرصه دیگرشدگی دست ­یازد. در این­جا است که خود­آگاهی شروع می­کند به فراچنگ­گیری این نکته که، هستی برای  خود در– و– به واسطه­ی هستی برای – دیگران متحقق می­شود.

 این پیش­رفت شناخت، موجب ظهور یک اجتماع انسانی شکل­یافته بر اساس تصدیق دوجانبه  و متقابل خویشتن و دیگران می­شود (که از اوجدایی­ناپذیرند) و در میانجی­گری پیچیده­ای  سازمان می­یابد که افراد اجتماعی را شکل می­بخشد. این امرموجب ایجاد پیوند درونی بین  عقل و آزادی می­گردد. تنهادر یک جامعه انسانی واقعاً اخلاقی و آزاد، این میانجی­گری­هائی که ما را شکل می­دهند می­توانند شناسائی وتصدیق شده اما نه هم­چون موانعی بر دست  و پای ما،بلکه به مثابه­ی لحظه­هایی در خود میانجی­گری ما تعریف شوند. در این­جا ما به  نقطه­ای می­رسیم که درآن «هستی یا بی­واسطگی که میانجی­­اش خارج از اوقرار ندارد  بلکه او خودِ ذات میانجی­» به شمار می­آید.(6)

در جامعه­ای که به آزادی نائل نشده است میانجی­­های اجتماعی دارای یک جنبه «مثبت»  بیگانه بر فراز و درتقابل با افراد اند، افرادی که هنوز دارای اراده واقعی نشده­اند.

 اراده انسانی از نظر هگل یک اراده حقیقی نیست «تا زمانی که این اراده در شکل فعالیت  خود میانجی­گری به خویش باز می­گردد» زمانی که خویشتن از راه و در تعینات اجتماعی  میانجی­گری­ها به حقیقت می­پیوندد درآن­صورت ما به «مفهوم مشخص آزادی دست یافته ایم ». (7) و این امر زمانی حادث می­شود که تاریخ خصلت بیرونی و شئی­گونه­ی خود را از  دست داده و تبدیل به یک روند آگاهانه و خود میانجی­گرانه شود . (8)

از آن­جا که خود میانجی­گری شامل غلبه بر تقابل بینخویشتن و دیگران، فرد و جامعه است در نتیجه از نظرهگل حامل منطق بی­کرانگی حقیقی است. بی­کرانگیواقعی از نظر هگل  چیزی خارج از زمان و تاریخ و تجربه انسانی نیست، چیزی مانند خدا یا اشکال ناب نیست.  بی­کرانگی واقعی که– عامیت پروژه­ی فلسفه و زندگیسیاسی است. تنها در جهان کرانمند و  از راه آن­هاوجود دارد. وظیفه حقیقی فلسفه و فرارفتن زندگی سیاسی از بیرونیت صرف بی­کرانگی نامحدود است، بیرونیتی کهدر توصیفات مذهبی به صورت خدای مجزا از زمانتاریخی انسان­ها وجود دارد. تنها زمانی که هستی­هایتاریخی پیکریافته و کرانمند، بیکرانگی را در  طرح­هایجهان­ساز (روح) کشف نکند به بی­کرانگی واقعی نمی­رسد.

بی­نهایت اصیل با یک حرکت دایره ­وار مشخص می­شودو با حرکت به سوی خویش باز می­آید؛ مانند سیر وسیاحت کشف خویشتن در دیگران و از راه دیگران. 

به این دلیل «تاریخ درک شده و سنجیده شده» شکل شناخت ودانش مطلق را به خود می­گیرد. بی­نهایت و نامحدودیت بد یا کاذب، آن نوعی است که در یک خط راست تا ابد ادامه دارد. (9)

 در این سطح، و در این موقعیت، سوژه­ی آگاه هرگز از راه میانجی­گری­ها به خودشناسی  نمی­رسد بلکه آن بخش بی­کرانه و نامحدود و به عنوان چیزی بیرونی می­ماند و فرد به  طور بی وقفه از یک رابطه­ی مصالحه و آشتی­جویی بین خویش و دیگری، بین چیزیخاص  و عام، به سوی دیگری در حرکت است. بی­نهایت  بد در نتیجه، نوعی تکرار اجباری است:  سوژه­های انسانی به طور بی وقفه خود را در یک جهان خارجی گم می­کنند که هر تجربه­ایی نیز دارای همان ساختار ونتایج است. هیچ تحول کیفی وجود ندارد که این تداوم را ازهم  بگسلد و به اساس و مبنای نوعی خودتحول­گری وبازگشت به خود تبدیل گردد. (10)

تردیدی نیست که مارکس تصویر ارائه شده توسط هگل درباره بی­نهایت و نامحدودیت کاذب  را مانند یک استعاره قدرتمند در باره­ی جنبه­های اصلی سرمایه­داری درک کرد.

اما در حالی که دیالکتیک هگل در باره خویشتن و دیگری ریشه در حرکت و تحول  آگاهی  دارد، دیالکتیک مارکس حاوی کار و زبان است.

 تحلیل انتقادی مارکس حاوی این نکته بود که سرمایه­داری به طور نظام­یافته­ای مانع ایجاد  خود میانجی­گری انسانی می­گردد و همین مسئله ضرورتاً موجب ایجاد بیگانه شدگی و

 شئی­شدگی می­شود. عینیت­یابی­های انسانی نهایتاً با خلق­کنندگان آن­ها در یک روند  خود  میانجی­گری ارتباط نمی­یابد. به عکس این (­عینیت­یابی­ها) درون یک ساختار» نامحدود وبی­کرانگی کاذب» گرفتار آمده­اند که حاوی بی نظمیمعنای انسانی (شئی­شدگی) است.  اجازه دهید استدلال مارکس را در این­جا به طور خلاصه دنبال کنیم.

همان­طور که پوستون اشاره می­کند سرمایه­داری یک نظام روابط اجتماعی بیگانه و شئی­شده است. به جای آن­که سوژه­های انسانی، روابط متقابل بین خود را کنترل کنند آن­ها  به عکس توسط این روابط کنترل می­شوند واین روابط متقابل یک نیروی بیگانه را بر فراز  سر آن­ها ودر مقابل­شان تشکیل می­دهد. به همین دلیل روابط اجتماعی سرمایه­داری، باید خود  را به واسطه­ی چیزهایینظیر پول و کالاها بیان کنند و در واقع  به این معنادرچارچوب  یک  نظام فتیشیسم کالایی عمل می­کنند.

 نتیجه آن این است که ما یک ساختار روابط اجتماعی داریم که عمل مشخص کار ومحصولات  این عمل به طور پیوسته باعطفِ به چیزهائی بیرون از خود، دارای معنا و  مفهوم می­شوند.

از این رو است که ارزش کالاها به واسطه­ی روند کلی (بهلحاظ تئوریک بی نهایت) با ارجاع  یک کالا به کالای دیگرسنجیده می­شود. 

از آن­جا که در مرحله اول، ارزش چیزی نسبی است، ارزش کالای الف  (کمیت کار اجتماعاً  لازمیکه پیکریافته است) فقط می­تواند توسط مقایسه آن باکالاهای مثلا ب، ج، د تعیین گردد …. ارزش یک کالا پسدر وهله­ی اول به واسطه یک ساختار نایکسانی­ها وتفاوت­ها محک  زده می­شود. یعنی با ارجاع بی پایان بهیک کالای دیگر که متفاوت از کالای مورد  ارزیابی  است. این همان شکل اصلی «زبان کالاها» است که من قبلاً همبه آن پرداخته و گفته­ام که مبنای سرمشق­های زبانی(پارادایم) طیف­های پساساخت­گرایان&a