خليل وداد

امیر امان االله خان و عصر اصلاحات

۱.۲ رژیم امان الله خان ۱۹۲۹-۱۹۱۹

بخش دوم

پس از کشته شدن امیر حبیب الله در سال ۱۹۱۹ برادرش سردار نصرالله خان (نایب السلطنه که درهنگام قتل با امیرکشته بود) خودش را امیرنو افغانستان خواند. دراین کار او پشتیبانی دو پسر امیر (شهزادگان عنایت الله و حیات الله خان حاضر در قتلگاه) و بیشترین افراد دربار، روحانیان و همچنان سران قبایل را باخود داشت.[1]

انگلیسها از بقدرت رسیدن نصرالله بحیث امیر درهراس بودند، چون میپنداشتند که تسلط او امکان آغاز یک جنگ (ضد انگلیسی) از سوی وی از مناطق مرزی- شرقی افغانستان (با هند) را مهیا میسازد. این ترس بیشتر ناشی از نفوذ گسترده نصرالله خان درمیان سران عشایروهمچنان آمدن هیات نیدرمایر- فون هیتینگ درزمان جنگ جهانی اول بود.[2] امان الله چون سومین پسر امیر حبیب الله که در هنگام کودتای درباری در کابل سررشته دار کارهای سلطنت بود، حمایت ارتش را داشت، نصرالله را خلع سلطنت نموده و تاج شاهی را ازخود نمود.[3] امتیاز امان الله خان این بود که وی کنترول اردو، خزانه دولتی و جبه خانه را در پایتخت در دست داشت.[4] او همینگونه یکی از رهبران جریان ملی گرا و اصلاح طلب جوانان افغان متشکل از سیاستمداران کشور بود.[5] رقیب امان الله کاکایش سردار نصرالله شخصی با اندیشه های محافظ گرای اسلامی بود، درحالیکه امان الله (نوگرا) و مترقی وهوادار مدرن شدن افغانستان بود. او خودش را هم پیرو خلیفه عثمانی و حامی پان اسلامیزم میپنداشت.[6] مگر آنان یک وجه مشترک داشتند و آن موقف ضد بریتانیایی شان بود.

در جریان این مبارزه کوتاه برای قدرت نصرالله خان از سوی امان الله خان به اتهام کشتن پدرش امیر حبیب الله با حصر خانگی زندانی شده (و پس ازچندی وفات یافت).[7]

امان الله در ماه جون ۱۸۹۲ درپغمان بدنیا آمده بود. او سومین پسر امیر حبیب الله خان بود که مادرش مقام علیاحضرت را دارا بوده و ملقب به سراج الخواتین (ملکه اصلی) بود. سراج الخواتین مربوط طایفه اشرافی بارکزی و از نوادگان درانیها بود.[8] امان الله در اوج خیزشهای ضد استعماری جهان اسلام برضد نیروهای بیگانه پرورش یافت. اصلاح طلبان اسلامی مانند محمد عبده، جمال الدین افغانی، سید احمد خان (بریلوی) و (بویژه) ترکان جوان ترکیه عثمانی (بوسیله محمود طرزی) بالای شهزاده جوان امان الله اثر گذار بودند. آنها همه دارای همان پندارهایی بودند که شهزاده جوان امان الله از آنها برخوردار بود. او خواستار شکست پندارهای سنتی محافظه کارانه و آرزومند اصلاحاتی با الگوی جهان غرب بودند. این ریفورمها باید عرصه های اقتصاد، سیستم قضایی و آموزش و پرورش را دربر میگرفتند.[9] همانگونه که پیش از این آمد، خانوادههای مهاجر و تبعیدی برگشتهء  زمان امیر عبدالرحمان خان بالای شهزاده امان الله خیلی اثرگذار بودند. خانواده طرزی که از ترکیه عثمانی برگشته بود و خانواده مصاحبان (طایفه یحیی خیل) که از هند برتانوی برگشته بودند، پندارها، (شیوههای کاری) و ایدیالوژیهایی (ن) را باخود به افغانستان آوردند. 

امان الله از نوجوانی ازسوی مادرش علیاحضرت (ملکه) با شیوههای سیاسی و دیپلماتیک برای سلطنت آماده میشد.[10] در زمان آموزشهای نخستین شهزاده امان الله با روحیه ضدانگلیسی از جانب مادرش علیاحضرت تحریک میشد. احساسات ضد انگلیسی ریشه های ژرفی در دودمان شاهی بارکزی داشت که پیش از این دوجنگ را دربرابر انگلیسها باخته بودند.[11] این احساسهای ضدانگلیسی در وجود امان الله در زمان جنگ یکم جهانی و بویژه با آمدن هیأت نیدرمایر فون هیتینگ در سال ۱۹۱۵  نیرومندتر شدند. ازسویی شخص محمود طرزی که هم خسر امان الله و هم عنایت الله بود، تأثیر بسزایی بالای هردو شهزاده داشت. ایدیولوژی محمود طرزی بر شالودهء قوی ضد استعماری و بویژه ضد انگلیسی استوار بود.[12]

 پس از آنکه امان الله  در سال ۱۹۱۹ بقدرت رسید، موقف ضد انگلیسی رهبر نو افغانستان ژرفتر و گسترده تر شد.[13] تغییر حاکمیت در روسیه در نتیجه انقلاب اکتوبر کمونیستها (بلشویکها) دلیل مهمی بود برای انگلیسها تا برشالوده معاهده پیشین گندمک ضمانتی را برای زیر کنترول داشتن سیاست خارجی افغانستان داشته باشند.[14] امیر امان الله و بیشترینه نخبه گان افغانی میپنداشتند که نفوذ بریتانیا بالای سیاست خارجی افغانستان بگونه یی نقض استقلال و حاکمیت ملی کشور میباشد.[15] امیر امان الله خسرش محمود طرزی را بمقام وزارت خارجه افغانستان برگزید. این کار وی ازسوی هند برتانوی همواره معتقد به معاهدات گذشته دوکشور هچمون تفتین و تحریک تلقی شد. (دیده شود، تصویر ۲.۱ پیوست).

امان الله پس از مرگ پدرش امیر حبیب الله در بهار سال ۱۹۱۹ اعلام جهاد برضد انگلیسها را کرد[16] که در واقع این امر آغاز جنگ سوم افغان و انگلیس بود. البته واحدهای ارتش  انگلیس در هند به علت جنگ یکم جهانی ضعیفتر شده بودند، ولی هنوز هم نسبت به اردوی افغانستان دارای اسلحه و تجهیزات مدرن (ازجمله نیروی هوایی) بودند. درآنزمان ارتش افغانستان از تقریبا ۲۰۰ هزار نفر تشکیل شده بود که در مقابل آن اردوی نیرومند انگلیس دارای ۳۴۰ هزار نفر بود.[17] جنگ سوم افغان و انگلیس توجه نظامیان آلمانی را نیز بخود جلب کرده بود. شالوده این علاقمندی آلمان با آمدن هیأت نیدرمایر- فون هیتینگ در سال ۱۹۱۵ شکل گرفته بود. جنگ (استقلال) بسیار دوام نکرده و در تابستان همانسال (۱۹۱۹) پایان یافت.[18] بروز ۸ اگست ۱۹۱۹ معاهده صلح راولپندیمیان افغانستان و هند برتانوی امضأ شد. دستآورد بزرگ این عهدنامه برای افغانها کسب استقلال در عرصه روابط خارجی شان بود.[19] (تصویر۲.۲ پیوست دیده شود). این جنگ برای شاه نو امان الله پرستیژ فراوانی را در جهان اسلام وبویژه در میان قبایل هند که وی را رهبر ملی گرایی میپنداشتند، ببار آورد. بیشترینه رهبران کشورهای اسلامی از امیر امان الله پشتیبانی کرده و اورا ادامه دهنده راه خلیفه مخلوع ترکیه عثمانی میپنداشتند. وی همچنان درمیان جنبشهای پان اسلامیستی بدلیل اعلام جنگ آزادیخواهی از شهرت نیکو برخوردار بود.[20] امیرامان الله بنوبه خود متأثر از رهبران دیگر جهان اسلام شامل مصطفی کمال اتاترک و رضاشاه پهلوی شاه فارس که سرگرم مدرن سازی کشورهای شان بودند، بود. 

۲.۲  اصلاحات تقنینی- حقوقی

پس از زوال امپراتوری عثمانی ترکیه مدرن زیر رهبری مصطفی کمال اتاترک در سال ۱۹۲۳ بنیان هشته شد.[21] مطفی کمال در این حاکمیت نو اصلاحات فراگیر را آغاز کرد که مرام آن نزدیک سازی ترکیه با دنیای غرب برشالودههای سیاسی، آموزشی و سیکولار بود. افغانستان آنزمان نیز در میان سالهای ۱۹۱۹ تا ۱۹۲۸ به اصلاحات آغاز کرده و در این راستا ترکها برای آن الگو و نمونه بودند.[22] در هماندوره اصلاحاتی همگون (ولی بشیوه دیگر) در کشور همسایه فارس پیشبرده میشد. چنانچه در سال ۱۹۲۱ پس از زوال دولت قاجار در فارس قدرت بدست رضاخان افتاد. اصلاحات رضاخان در فارس (ایران) نیز سرچشمه الهام برای امان الله خان بودند. امیر امان الله با آغاز اصلاحات میخواست این کشور را پیشرفته ساخته و نفوذ قدرتهای استعماری را تضعیف نماید.[23] استقلال افغانستان برای امیر امان الله شانسی بود برای پیشبرد اصلاحات در سطح کشور.

یکی از اصلاحات مهم امیر امان الله تمرکز بیشتر دولت مرکزی و تقویه اداره سیاسی کشور بود. این نوآوریها شامل ایجاد نخستین کابینه (هیأت دولت) و تصویب قانونهایی بود که باعث استحکام دولت شاهی امانی میشدند.[24] برای پیشبرد اصلاحات در سطح کشور ضرورت ساختار بیروکراتیک پیش آمد. این کار برای امان الله لازم بود تا اصلاحات را درسطح افغانستان تطبیق کند.[25] قانون اساسی افغانستان  سال ۱۹۲۳ برعلاوهء قوانین مصطفی کمال همچنان متأثر از قانون اساسی سال ۱۹۰۶ دولت فارس بود که در زمان قاجاریه تصویب گردیده بود.[26] بتاریخ ۹ اپریل سال ۱۹۲۳ قانون اساسی کشور بنام نظامنامۀ اساسی دولت علّیۀ افغانستان تصویب و نافذ شد.[27]  در اینکار امان الله از همکاری کارشناسان ترکی که بدستور مصطفی کمال به افغانستان گسیل شده بودند، برخوردار بود.[28] پسانها قوانین و اصولنامه های دیگری نیز نافذ شدند[29] که همچنان متأثر از قانونگذاری ترکیه سال ۱۹۲۴زیر رهبری مصطفی کمال بودند.[30]

با انفاذ بیشترینه این قانونها بویژه در دادگاهها (محاکم) مدنی نقش شریعت و روحانیان (علما) در قانونگذاری کشور محدود میشد.[31] درضمن اینکار باعث تقویه نقش شاه و هیأت دولت (کابینه) میشد.[32] برای تحقق قوانین مصوب سال ۱۹۲۳ وزیر پیشین نیروی بحری ترکیه عثمانی جمال پاشا (که از سال ۱۹۲۰ در افغانستان بوده و مقام مشاور ارتش افغانستان را داشت) که در کار آمادگی قانون اساسی نیز نقش داشت، گزیده شد.[33]

درمیان سالهای ۱۹۲۸-۲۹ کاظم اوربای (کاظم بیگ) نیز در افغانستان بود که بدستور مصطفی کمال اتاترک به اینکشور آمده بود. او پیشتر نیز در ترکیب هیأت نیدرمایر فون هیتینگ در سال ۱۹۱۴-۱۵ به نمایندگی از دولت عثمانی به افغانستان آمده و در کار نوسازی ارتش افغانستان سهم گرفته بود.

سپس او به مقام سرمشاوری اردوی افغانستان در دوره اصلاحات رسید.[34]

امان الله خان برای تقویه حاکمیت مرکزی به اردوی وفادار نیاز داشت. ارتش امان الله خان از سربازان گزیده شده از سوی رهبران محلی ترکیب یافته بود. بنابراین این سربازان همچنان به سران قومی  خویش که هوادار امان الله بودند، وابسته بودند.[35] اردوی افغانستان مگر هنوز منظم نبود و این کمبودی در جریان جنگ سوم افغان و انگلیس هویدا شد.

امیر امان الله بمشوره محمود طرزی مشاوران ترکی را برای حرفه یی شدن ارتش بکار گماشت. از همان دوره ارتش عمدتا از مردانی با منشأ قومی گوناگون تشکیل میشد که بیشتر به دولت وفادار بودند تا به رهبران طایفه شان.